Σάββατο, 04 Φεβρουαρίου 2023 14:00

Του Βασίλη Ζουμπουρλή

Υπάρχει πλέον πληθώρα επιστημονικών δεδομένων που επιβεβαιώνουν τις διαφορετικές επιπτώσεις της πανδημίας COVID-19 ανάλογα με την κοινωνικοοικονομική θέση των ασθενών. Οι συνέπειες, δηλαδή, έχουν σαφέστατο κοινωνικό χαρακτήρα αφού δείχνουν πως προσβλήθηκαν ανισότιμα οικονομικά και υγειονομικά τα φτωχά στρώματα ανά τον κόσμο.
Στη χώρα μας και όχι μόνο, με το αρχικό κυβερνητικό σύνθημα «μένουμε σπίτι»,

είτε αναφερόταν σε θετικά κρούσματα είτε για πρόληψη διασποράς, εκ των πραγμάτων συντηρήθηκε και γιγαντώθηκε η «υγειονομική ανισότητα», αφού η πυκνοκατοίκηση (αυξημένος αριθμός μελών σε ένα νοικοκυριό ή αυξημένος αριθμός κατοίκων σε περιορισμένα τετραγωνικά χιλιόμετρα) προκάλεσε εκτόξευση της μεταδοτικότητας και έκανε αδύνατη τη λήψη μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης. Εκτός από την πυκνοκατοίκηση χρειάζεται να ληφθεί υπόψη ο κακός αερισμός χώρων και δωματίων, οι συνθήκες υγρασίας λόγω παλαιότητας σπιτιών και οικοδομικών υλικών, η ατμοσφαιρική ρύπανση, η συσσώρευση σκουπιδιών κ.α.

Οι φτωχογειτονιές

Τα επίκεντρα της πανδημίας με ρεκόρ κρουσμάτων και θανάτων σε πολλαπλές έρευνες βρέθηκαν να είναι οι φτωχογειτονιές (slums) των μεγάλων αστικών πόλεων του πλανήτη.

Κάποια παραδείγματα:
ΗΠΑ (Νέα Υόρκη): Η διαφοροποίηση μεταξύ των συνοικιών εντός της ίδιας πόλης φωτίζεται πολύ γλαφυρά από το παράδειγμα της Νέας Υόρκης, που η μητροπολιτική της θέση και η μεγάλη συγκέντρωση εργατών την έθετε εδώ και πάνω από δύο αιώνες στο επίκεντρο πανδημιών. Τόσο μεγάλη ήταν η σχέση των λοιμωδών νοσημάτων με την πόλη, που θεωρείται ότι επηρέασαν τις αποφάσεις έως και για το σχεδιασμό και την πολεοδομική ανάπτυξη της. Το Σέντραλ Πάρκ, το τεράστιο πάρκο που αποτελεί ένα από τα κορυφαία αξιοθέατα της, κατασκευάστηκε έτσι ώστε να γίνει ο «πνεύμονας της πόλης» στις αρχές του 1800 όταν η πόλη μαστιζόταν από τη χολέρα. Το μέρος δηλαδή εκείνο που οι κάτοικοι των εξαιρετικά πυκνοκατοικημένων συνοικιών θα μπορούν να εισπνέουν καθαρό αέρα και να αποφεύγουν το συνωστισμό και άρα τη μόλυνση.
Σε ιστορική συνέχεια λοιπόν, έως τις 30/12/21 ο ρυθμός θανάτου στις πυκνοκατοικημένες φτωχογειτονιές Μπρούκλιν και Κουίνς καταγράφηκε διπλάσιος από αυτόν των αναπτυγμένων ή αλλιώς πλούσιων συνοικιών, όπως το Μανχάταν, με 232 θανάτους ανά 100.000 πληθυσμού έναντι 100 ανά 100.000 αντίστοιχα. Η διαβίωση σε γιγαντιαία και μαζικά συγκροτήματα, με αποτέλεσμα η κοινωνική αποστασιοποίηση να είναι αδύνατη, η ελάχιστη πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, όπως παραδέχτηκε ο ίδιος ο δήμαρχος της Νέας Υόρκης, και η αναπόφευκτη μαζική χρήση Μέσων Μαζικής Μεταφοράς είναι κάποιοι από τους πιο σημαντικούς παράγοντες για τον αυξημένο αριθμό κρουσμάτων και θανάτων στη συγκεκριμένη συνοικία.
Βραζιλία (Σαλβαδόρ, Ρίο ντε Τζανέιρο): Μια από τις πόλεις που επλήγη ανελέητα είναι το Salvador: από τη μία είναι ένατη πόλη στη συμβολή της στο ΑΕΠ της χώρας και από την άλλη το 42% των κατοίκων διαβιούν σε παραγκουπόλεις. Υπό αυτό το πρίσμα, τα κρούσματα έσπασαν ρεκόρ φτάνοντας τα 570 ανά 100.000 κατοίκους, τεράστιο νούμερο στην παγκόσμια κατάταξη. Στις φαβέλες του Ρίο ντε Τζανέιρο, όπου ζει το 20% των 6,7 εκατομμυρίων κατοίκων, παρατηρήθηκε πολύ γρηγορότερη επέλαση της πανδημίας, με πολύ μεγαλύτερο ποσοστό νεκρών, πολλοί από τους οποίους δεν χαρακτηρίστηκαν COVID-19, ελλείψει διαγνωστικών μέσων.
Ινδία (Βομβάη): Στη Βομβάη, με συνολικό πληθυσμό 12,5 εκατομμύρια κατοίκους, μελέτη επιβεβαίωσε ότι από το σύνολο των μολύνσεων σε μια δεδομένη περίοδο, το 57% αφορούσε φτωχογειτονιές και μόνο το 16% γειτονιές με κατοίκους που ήταν σε καλύτερη οικονομική κατάσταση.

Οι βιομηχανικές ζώνες και ρύπανση

Η ερευνητική δραστηριότητα που αναπτύχτηκε γύρω από την επίδραση των περιβαλλοντολογικών παραγόντων στην εξάπλωση του SARS-CoV-2, έδειξε ότι οι πόλεις που παρουσίασαν τα μεγαλύτερα επίπεδα μολύνσεων και θανάτων είχαν «κοινά» περιβαλλοντολογικά και κλιματολογικά χαρακτηριστικά: σημαντικού βαθμού ατμοσφαιρική ρύπανση, ύπαρξη βιομηχανικών ζωνών, άπνοια και χαμηλές θερμοκρασίες. Στην Ιταλία το 74.50% των μολύνσεων και το 81% των θανάτων από COVID-19 ανιχνεύτηκαν σε περιοχές με πολύ υψηλά επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης.
Η Περιφερειακή Ενότητα Δυτικής Αττικής (Δήμοι Ασπροπύργου, Ελευσίνας, Μάνδρας- Ειδυλλίας- Ερυθρών, Μεγάρων και Φυλής) με το Θριάσιο πεδίο αποτελούν ένα αντίστοιχο παράδειγμα της ελληνικής πραγματικότητας. Η περιοχή αυτή, που περιλαμβάνει μια από τις μεγαλύτερες βιομηχανικές ζώνες της χώρας, είναι από τις πρώτες περιοχές που μπήκε και παρέμεινε για μεγάλο διάστημα «στο κόκκινο», με την ειδησεογραφία και τα κυβερνητικά στελέχη να μιλούν συχνά-πυκνά για «Συναγερμό για τη Δυτική Αττική». Άλλωστε, είναι γνωστή η υγειονομική ευαλωτότητα της περιοχής που έχει διαπιστωθεί για άλλες νόσους: το ποσοστό των θανάτων από νεοπλασίες στην Δυτική Αττική έχει αυξηθεί 23,1% έναντι 7,6% στη λοιπή Περιφέρεια Αττικής την περίοδο 1999-2016 βάσει στοιχείων της ΕΛΣΤΑΤ. Και ποια είναι τα αίτια; Η τεράστια αέρια και θαλάσσια περιβαλλοντική ρύπανση από τα ΧΥΤΑ και τις περίπου 53 ρυπογόνες βιομηχανίες, βάσει στοιχείων του Ε.Μ.Π.

Η άνιση πρόσβαση στο σύστημα υγείας,
η λοιπή νοσηρότητα και η “υπερβάλουσα” θνητότητα

Η περιορισμένη πρόσβαση των φτωχών στρωμάτων του παγκόσμιου πληθυσμού σε υψηλού επιπέδου παροχές υγείας είχαν το δικό τους ρόλο στην άνιση μάχη για τη μεγάλη μάζα των λαών του πλανήτη απέναντι στην εξάπλωση, τη νόσηση και τελικά το θάνατο από την πανδημία, αλλά και από άλλες ασθένειες. Ορισμένα ενδιαφέροντα στοιχεία:
Μελέτη Ελλήνων επιστημόνων επιβεβαίωσε ότι η θνητότητα των διασωληνωμένων ασθενών με COVID-19 αυξάνεται κατά περίπου 40% αν «έτυχε» ο ασθενής να διασωληνωθεί εκτός Αττικής (εκεί δηλαδή που η υποστελέχωση χτυπάει «κόκκινο», εκεί που η αναλογία κρεβατιού ΜΕΘ προς γιατρούς και νοσηλευτές είναι χειρότερη).
Από τους πρώτους κιόλας μήνες της πανδημίας διακόπηκε βίαια και μαζικά η όποια πρόσβαση άλλων ασθενών σε ζωτικής σημασίας υπηρεσίες υγείας, όπως εξωτερικά ιατρεία νοσοκομείων, ιατρεία χρονίως πασχόντων (διαβητικοί, καρδιοπαθείς), χειρουργικές επεμβάσεις, προληπτικές εξετάσεις (test-pap, μαστογραφία), προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες των COVID ασθενών.
Το έμφραγμα (στεφανιαία νόσος), ήταν και παραμένει το πρώτο αίτιο θανάτου παγκοσμίως πριν αλλά και κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Κατά το πρώτο κύμα της πανδημίας, στις ΗΠΑ, οι θάνατοι από έμφραγμα αυξήθηκαν κατά 10%, στη δε Νέα Υόρκη, το επίκεντρο της πανδημίας στις ΗΠΑ, κατά 140%. Στο ίδιο διάστημα, οι επισκέψεις στα τμήματα επειγόντων περιστατικών (ΤΕΠ) για έμφραγμα κατακρημνίστηκαν. Παρόμοια είναι τα στοιχεία και από άλλες χώρες την ίδια περίοδο:
Στην Ελλάδα, παρατηρήθηκε μείωση 75% στις εισαγωγές των καρδιολογικών περιστατικών στα νοσοκομεία και οι καρδιολόγοι επισήμαναν: «Είναι άδειες οι καρδιολογικές κλινικές! Που πήγαν τα εμφράγματα; Πεθαίνουν στο σπίτι τους οι άνθρωποι…..Στο έμφραγμα το πιο σημαντικό είναι να πάει στο νοσοκομείο γρήγορα ο άρρωστος…..Το φαινόμενο δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό…..Η Ευρωπαϊκή Καρδιολογική Εταιρεία έχει καταγράψει πτώση κατά 75% στις εισαγωγές με αιτία το έμφραγμα του μυοκαρδίου τους τελευταίους μήνες, στις καρδιολογικές κλινικές των νοσοκομείων όλης της Ευρώπης…..».
Καταγράφηκε παγκοσμίως, δηλαδή υπερβάλλουσα θνητότητα ή αλλιώς περισσότεροι θάνατοι από αυτούς που αναμένονταν στο μη COVID πληθυσμό. Κατά τον ΠΟΥ, η υπερβάλλουσα θνητότητα που προκάλεσε η πανδημία είναι δύο έως τρεις φορές υψηλότερη από τους θανάτους που αποδίδονται στην Covid-19. Επιπρόσθετα το επίπεδο των αναδιαρθρώσεων στα δημόσια συστήματα υγείας όπλισαν τον ιό να γίνει ακόμα πιο φονικός για τα φτωχά στρώματα της κοινωνίας.

Το παράδειγμα του Μπέργκαμο

Η πόλη αυτή θα μείνει στην ιστορία για το ξεκλήρισμα της κατά το πρώτο κύμα της πανδημίας, μετρώντας πάνω από 16.000 θανάτους από COVID-19 σε ένα μήνα. Οι φρικιαστικές εικόνες που παρακολουθήσαμε ήταν ένα προδιαγεγραμμένο έγκλημα. Οι αναδιαρθρώσεις στο σύστημα υγείας πάτησαν τη σκανδάλη, ενώ ο COVID-19 ήταν η σφαίρα. Η “σφαγή” έλαβε χώρα σε μία από τις πιο “πλούσιες” περιοχές της Ιταλίας, με την έννοια ότι εκεί παράγεται το 1/4 του ΑΕΠ της χώρας, όπου είναι έδρα σημαντικού μέρους της βιομηχανίας της.
Η Λομβαρδία είχε ήδη το μεγαλύτερο ρυθμό θανάτων μεταξύ 1.000 Ευρωπαϊκών πόλεων εξαιτίας ατμοσφαιρικής μόλυνσης. Οι αναδιαρθρώσεις στο σύστημα υγείας της Ιταλίας, που ξεκίνησαν ήδη από το 1995, στο όνομα της «μείωσης της σπατάλης» οδήγησαν σε εκχώρηση μεγάλου μέρους των υπηρεσιών υγείας στον ιδιωτικό τομέα και στην υποτίμηση τομέων υγείας που αντικειμενικά δεν είναι κερδοφόροι. Για παράδειγμα το 2016, στην περιοχή της Λομβαρδίας με πληθυσμό όσο η Ελλάδα (περίπου 10 εκατομμύρια), ο ετήσιος μισθός των ειδικευόμενων (ασκούμενων) ιατρών γενικής ιατρικής ήταν 11.000 ευρώ, μισθός υποδιπλάσιος άλλων ειδικοτήτων, πχ καρδιολογίας, με αποτέλεσμα μόνο 90 άτομα να ακολουθήσουν αυτήν την ειδικότητα. Με πιο απλά λόγια: ακόμα και όταν πέθαιναν 1000 άνθρωποι την ημέρα δεν υπήρχαν ιατροί πρώτης γραμμής ειδικοτήτων να καλεστούν ούτε καν να επιταχθούν.

Συμπεράσματα

Η τωρινή πανδημία, όπως και κάθε πανδημία στην ιστορία έπληξε και συνεχίζει να πλήττει περισσότερο τους εκμεταλλευόμενους, στην προκειμένη περίπτωση τα φτωχά στρώματα της κοινωνίας. H διαφορά όμως με προηγούμενες ιστορικές περιόδους είναι ότι σήμερα η επιστήμη έχει τα μέσα για να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά και με τις λιγότερες δυνατές απώλειες τέτοιες ασθένειες.
Το ζήτημα της προαγωγής και προστασίας της λαϊκής υγείας στην πανδημία, που περιλαμβάνει την πρόληψη, τη θεραπεία και την αποκατάσταση δεν έχει να κάνει μόνο με το σύστημα υγείας αλλά με ποικίλους αλληλοδιαπλεκόμενους παράγοντες, όπως το βιοτικό επίπεδο του πληθυσμού, την περιβαλλοντική μόλυνση, τις συνθήκες κατοικίας και εργασίας, κ.α. Σε καμιά περίπτωση, λοιπόν, οι συνέπειες της πανδημίας δε μπορούν να ελεγχθούν σε ατομικό επίπεδο. Αντίθετα οι κρατικές ευθύνες, οι ευθύνες των κυβερνήσεων στην εμπορευματοποίηση, υποβάθμιση και απαξίωση των οργανωμένων συστημάτων υγείας έχουν καθοριστικό ρόλο. Η υγεία πρέπει να είναι κοινωνικό αγαθό και όχι εμπόρευμα. Έτσι μπορούν να βρεθούν οι θανατηφόρες πανδημίες εκεί που πρέπει να είναι στον 21ο αιώνα, στα βιβλία των ιατρικών σχολών και των ιστορικών μελετητών.

Ο Δρ. Βασίλης Ζουμπουρλής είναι Διευθυντής ερευνών στη Μοριακή Βιολογία του καρκίνου και των βλαστικών κυττάρων στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.